Drogi Rodzicu,

Być może Twoje dziecko ma rok, dwa lub trzy lata i pewnie świetnie się rozwija fizycznie. Wydawać się może, że wszystko przebiega prawidłowo, ale zauważasz jednak pewne niepokojące, drobne, czasami bardzo subtelne sygnały, które dotyczą różnych sfer rozwoju. Wielu z nas symptomy te tłumaczy specyfiką rozwoju dziecka i Jego indywidualnością, ale nie powinieneś ich ignorować. To może być dla Ciebie znak, że Ty i Twoje dziecko potrzebujecie profesjonalnej pomocy. Pierwsze oznaki autyzmu są bardzo często trudne do zauważenia. Zazwyczaj obawy rodziców nasilają się dopiero wówczas, gdy drobnych spostrzeżeń jest coraz więcej, ale żadne samo w sobie nie wydaje się istotne, na przykład dziecko nie patrzy na przedmioty, które mu wskazujesz, nie odwraca się, kiedy je wołasz, nie reaguje na próby przekomarzania się z nim. Czasem odnosisz wrażenie, że Twój maluszek bardziej przygląda się przedmiotom niż Tobie. Nie przynosi Ci zabawek, żeby dzielić szczęście z ich posiadania. Nie zauważasz radosnego wyczekiwania na kontakt z Tobą. Niekiedy obserwujesz, że Twoje dziecko nie zawsze rozumie wypowiadane przez Ciebie słowa. Czasami ogarnia Cię niepokój, że zachowuje się inaczej niż dzieci w Jego wieku, które możesz obserwować u przyjaciół, na placach zabaw czy w filmach. Poniższe informacje pozwolą Ci rozwiać niektóre lęki lub rozpoznać najwcześniejsze niepokojące symptomy, mogące rzeczywiście wskazywać, że rozwój Twojego dziecka przebiega nieprawidłowo. Ustalono bowiem pewne kryteria, tak zwane kroki lub kamienie milowe, które każde dziecko, z pewnym, ale niewielkim odstępstwem czasowym, powinno osiągać w danym okresie swojego życia. Opisane dalej (w formie tabel) kamienie milowe to najważniejsze umiejętności, których opanowanie warunkuje prawidłowy rozwój dziecka. Te pojawiające się najwcześniej to między innymi pierwszy uśmiech do mamy lub taty, machanie rączkami wyrażające radość, wkładanie przedmiotów do buzi, patrzenie w kierunku niespodziewanych odgłosów. To, w jaki sposób maluch się bawi, uczy, mówi i angażuje w codzienne zajęcia, wskazuje, na jakim jest etapie rozwoju. Kamienie milowe to typowe zachowania dzieci w konkretnym okresie ich życia. Obserwując je, możesz być spokojny, że rozwój Twojej pociechy przebiega prawidłowo. Jeśli jednak pewnych umiejętności Twoje dziecko nie przejawia, powinieneś zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu z prośbą o skierowanie malucha na specjalistyczne badania. Możesz także zgłosić się na konsultację do psychologa w tutejszej poradni, który przeprowadzi z Tobą wywiad i na jego podstawie ustali wspólnie z Tobą, czy jest potrzeba pogłębionej diagnozy Twojego maluszka.

Koniecznie zgłoś się do specjalisty, jeśli Twoje dziecko w wieku 6 miesięcy:
• nie sięga po przedmioty, które są w jego pobliżu;• nie okazuje uczuć swoim opiekunom;
• nie reaguje na dźwięki wokół niego;
• ma trudności z włożeniem przedmiotów do ust;
• nie potrafi połączyć samogłosek ze spółgłoskami, np. nie mówi „ach”, „ech”, „och”;
• nie potrafi przewracać się z brzucha na plecy i z pleców na brzuch;
• nie śmieje się czy też nie wydaje piszczących dźwięków przypominających śmiech;
• wydaje się bardzo sztywne, ma napięte mięśnie;
• wydaje się zbyt wiotkie, trochę jak „szmaciana lalka”.

Wiek	Rozwój społeczny i emocjonalny	Mowa i komunikacja	Umiejętności poznawcze (uczenie się, myślenie, umiejętność rozwiązywania problemów)	Rozwój ruchowy
12 miesiąc życia	• może być nieśmiałe lub niespokojne w obecności obcych • zaczyna płakać, gdy mama lub tata wychodzą z domu • ma swoje ulubione zabawki i osoby • w niektórych sytuacjach okazuje strach • potrafi przynieść książkę, gdy chce usłyszeć swoją ulubioną opowieść • powtarza dźwięki lub naśladuje zachowania, żeby przyciągnąć czyjąś uwagę • pomaga w trakcie ubierania, podsuwając swoje rączki lub nogi • bawi się w zabawy typu „a kuku” lub „Sroczka kaszkę ważyła…”	• reaguje na proste polecenia • wykonuje proste gesty, np. kręci głową na „nie” lub macha rączką na pożegnanie (robi „pa pa”) • wypowiada różne dźwięki ze zróżnicowaną intonacją przypominającą mowę • mówi „mama” lub „tata”, wydaje okrzyk przypominający zachwyt „och” • stara się naśladować słowa, które słyszy	• bada przedmioty na różne sposoby: potrząsa, rzuca, uderza nimi • łatwo odszukuje ukryte przedmioty • naśladuje gesty • wykonuje proste polecenia typu „podnieś zabawkę” • potrafi wkładać przedmioty do pojemnika i wyciągać je z niego • uderza dwoma przedmiotami jednocześnie • w adekwatny sposób używa niektórych przedmiotów, przykładowo: pije z kubeczka, czesze włosy • próbuje przemieszczać się bez pomocy • używa palca wskazującego • patrzy na właściwe obrazki lub przedmioty, gdy zostaną nazwane	• siada bez pomocy • potrafi samodzielnie stać, bez przytrzymywania • potrafi wykonać kilka samodzielnych kroków • samodzielnie spaceruje, przytrzymując się mebli

Koniecznie zgłoś się do specjalisty, jeśli Twoje dziecko w wieku 12 miesięcy:
• nie czołga się;
• nie potrafi stać bez wsparcia;
• nie poszukuje rzeczy, które zostały schowane;
• nie wypowiada pojedynczych słów, takich jak „mama” lub „tata”;
• nie wykonuje gestów, takich jak kręcenie lub potrząsanie głową
;• nie wskazuje na przedmioty;
• traci umiejętności, które wcześniej wykazywało.

Wiek	Rozwój społeczny i emocjonalny	Mowa i komunikacja	Umiejętności poznawcze (uczenie się, myślenie, umiejętność rozwiązywania problemów)	Rozwój ruchowy
18 miesiąc życia	• lubi przedmioty i zabawki służące do zabawy z innymi • potrafi okazywać złość • boi się obcych • okazuje przywiązanie do znanych mu osób • potrafi udawać, że na przykład karmi lalkę • w nowych sytuacjach przytula się do opiekuna • wskazuje na to, co je zainteresowało • samodzielnie odkrywa świat, ale trzyma się blisko opiekunów	• wypowiada kilka pojedynczych słów • mówi „nie” i jednocześnie kręci głową • wskazuje to, co chce dostać	• wie, do czego służą zwykłe przedmioty, takie jak szczoteczka, łyżeczka, telefon • wskazuje na różne przedmioty, żeby przyciągnąć uwagę innych osób • umie pokazać przynajmniej jedną część ciała • zaczyna po swojemu rysować, robi bazgroły • interesuje się pluszowymi zabawkami i lalkami, potrafi je karmić na niby • wykonuje proste, jednoetapowe polecenia słowne bez żadnych dodatkowych gestów, np. usiądzie, gdy usłyszy „usiądź”	• samodzielnie chodzi • wchodzi po schodach • ciągnie zabawki na kółkach pod-czas spacerów • pomaga przy rozbieraniu siebie • pije z kubka • posługuje się łyżeczką w trakcie jedzenia

Koniecznie zgłoś się do specjalisty, jeśli Twoje dziecko w wieku 18 miesięcy:
• nie pokazuje innym przedmiotów;
• nie potrafi samodzielnie chodzić;
• nie wie, do czego służą podstawowe przedmioty;
• nie naśladuje innych;
• nie mówi przynajmniej 6 pojedynczych słów;
• nie próbuje powtarzać nowych słów;
• nie reaguje, gdy jego opiekun wychodzi lub wraca;
• traci umiejętności, które wcześniej wykazywało.

Wiek	Rozwój społeczny i emocjonalny	Mowa i komunikacja	Umiejętności poznawcze (uczenie się, myślenie, umiejętność rozwiązywania problemów)	Rozwój ruchowy
2 rok życia	• naśladuje innych, w szczególności dorosłych i starsze dzieci • wydaje się podekscytowane, gdy przebywa wśród innych dzieci • pokazuje coraz większą niezależność • prezentuje upór, robi coś, czego nie powinno robić, czego mu się zakazuje • bawi się głównie obok innych dzieci, ale zaczyna dołączać się do niektórych gier, np. zabawy w berka	• wskazuje przedmioty, gdy zostaną nazwane • zna imiona znanych mu osób oraz niektórych części ciała • buduje proste zdania złożone z 2– 4 wyrazów • wykonuje proste polecenia słowne • powtarza słowa usłyszane w trakcie rozmowy • pokazuje obrazki w książce	• odnajduje rzeczy schowane nawet pod dwoma lub trzema przykryciami • zaczyna sortować według kształtów i kolorów • uzupełnia zdania i rymowanki ze znanych sobie książek • bawi się w proste zabawy polegające na udawaniu • buduje wieżę z 4 lub więcej klocków • może używać częściej jednej ręki niż drugiej • wykonuje dwuetapowe polecenia, np. „weź swoje buty i schowaj je do szafy” • nazywa proste obrazki w książce, takie jak: pies, kot, kura	• potrafi stać na palcach stóp • kopie piłkę • biega • wspina się na meble i schodzi z nich bez pomocy • wchodzi i schodzi ze schodów trzymane za rękę • rzuca piłkę do innej osoby • rysuje lub kopiuje proste linie i okręgi

Koniecznie zgłoś się do specjalisty, jeśli Twoje dziecko w wieku 2 lat:
• nie używa 2-wyrazowych wypowiedzi, np. „pić mleko”;
• nie wie, co zrobić z takimi przedmiotami codziennego użytku, jak łyżeczka, szczoteczka
do zębów, telefon, widelec;
• nie naśladuje żadnych gestów ani słów;
• nie wykonuje prostych poleceń;
• chodzi mało pewnie;
• traci umiejętności, które wcześniej wykazywało.

Wiek	Rozwój społeczny i emocjonalny	Mowa i komunikacja	Umiejętności poznawcze (uczenie się, myślenie, umiejętność rozwiązywania problemów)	Rozwój ruchowy
3 rok życia	• naśladuje dorosłych oraz rówieśników • okazuje przywiązanie do najbliższych i przyjaciół (bez podszeptywania mu, że ma to zrobić) • w zabawie zamienia się rolami • okazuje troskę, gdy płacze jego przyjaciel • rozumie pojęcia: „moje”, „jego”, „jej” • potrafi okazać wiele różnych emocji • łatwo rozstaje się z mamą, tatą • może się denerwować, gdy następuje istotna zmiana w dotychczasowych rutynowych działaniach • rozbiera się i ubiera samodzielnie	• wykonuje polecenia 2- lub 3-stopniowe • potrafi nazwać najbardziej znane przedmioty • rozumie słowa typu: „na”, „w”, „pod”, „obok”, „przed” • potrafi powiedzieć, jak się nazywa, ile ma lat oraz czy jest chłopcem, czy dziewczynką • zna imiona swoich kolegów • używa słów: „ja”, „mi”, „my”, „ty” oraz niektóre słowa wypowiada w liczbie mnogiej (samochody, psy, koty) • potrafi rozmawiać, używając 2–3 zdań • większość jego wypowiedzi jest wystarczająco zrozumiała dla osób nieznajomych	• potrafi bawić się zabawkami, w których są różne dźwignie, przyciski i inne ruchome części • bawi się w udawanie z zabawkami, ale także z ludźmi i zwierzętami • układa 3-, 4- elementowe puzzle • rozumie, co znaczy „dwa” • narysuje (skopiuje) koło ołówkiem lub kredką • przewraca pojedynczo kartki w książce • buduje wieżę z więcej niż 6 klocków • potrafi odkręcić i zakręcić pokrywkę w słoiku oraz otworzyć drzwi, naciskając na klamkę	• bardzo dobrze się wspina • sprawnie biega • potrafi jeździć na 3-kołowym rowerku • chodzi samodzielnie po schodach, dostawiając nogę do nogi na każdym stopniu

Koniecznie zgłoś się do specjalisty, jeśli Twoje dziecko w wieku 3 lat:
• poruszając się, często upada lub ma kłopoty na schodach;
• ślini się lub mówi niezrozumiale;
• nie potrafi bawić się prostymi zabawkami, takimi jak drewniane układanki, puzzle,
piramidki, przedmioty do toczenia;
• nie mówi zdaniami;
• nie rozumie i nie wykonuje prostych poleceń;
• nie naśladuje zabaw polegających na udawaniu, nie udaje (nie bawi się na niby, np. nie
karmi pluszowego kotka łyżeczką);
• nie chce bawić się z innymi dziećmi lub zabawkami;
• nie nawiązuje kontaktu wzrokowego z innymi osobami;
• traci umiejętności, które wcześniej wykazywało.

Wiek	Rozwój społeczny i emocjonalny	Mowa i komunikacja	Umiejętności poznawcze (uczenie się, myślenie, umiejętność rozwiązywania problemów)	Rozwój ruchowy
4 rok życia	• cieszy się, gdy może robić nowe rzeczy • udaje, że jest mamą lub tatą • jest coraz bardziej kreatywne w zabawach w udawanie • woli raczej bawić się z innymi dziećmi niż samo ze sobą • chętnie współpracuje z innymi dziećmi • często nie zdaje sobie sprawy z tego, co jest na niby, a co jest w rzeczywistości • rozmawia o tym, co lubi i czym jest zainteresowane	• zna podstawowe zasady gramatyki, przykładowo wie, kiedy poprawnie użyć słów „ona”, „on” • z pamięci śpiewa piosenki lub mówi proste wierszyki, np. „Sroczka kaszkę ważyła, dzieci swoje karmiła” • opowiada historie • potrafi powiedzieć, jak się nazywa, podając imię i nazwisko	• nazywa niektóre kolory oraz liczby • wie, jak przeliczać • zaczyna rozumieć pojęcie czasu • zapamiętuje fragmenty opowieści • rozumie pojęcia „taki sam” oraz „inny” • rysuje postać człowieka z 2–4 częściami ciała • umie posługiwać się nożyczkami • gra w gry planszowe lub karty • zaczyna odgadywać lub mówi, co będzie dalej w czytanej mu książce	• skacze oraz stoi na jednej nodze przynajmniej 2 sekundy • bawiąc się piłką, łapie ją i odrzuca przez większość czasu • samodzielnie nalewa, kroi z czyjąś pomocą oraz miesza własne jedzenie

Koniecznie zgłoś się do specjalisty, jeśli Twoje dziecko w wieku 4 lat:
• nie potrafi podskakiwać w miejscu;
• nie potrafi bazgrać;
• nie interesuje się grami interaktywnymi lub zabawami w udawanie
;• ignoruje inne dzieci lub nie reaguje na osoby spoza kręgu rodziny, na obcych ludzi;
• nie ubiera się samodzielnie, nie potrafi korzystać z toalety;
• nie potrafi opowiedzieć swoich ulubionych historii;
• nie wykonuje 3-etapowych poleceń;
• nie rozumie pojęć „taki sam” oraz „inny”;
• nie używa słów „ja” i „ty” prawidłowo;
• mówi niewyraźnie;
• traci umiejętności, które wcześniej wykazywało.

Monika Niewiarowska – Zych- psycholog PPP w Chełmnie

Opracowano na podstawie publikacji „Autyzm. Apteczka pierwszej pomocy.” – Poradnik przygotowany przez Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym w Gdańsku w ramach programu „Zrozumieć Autyzm” – Program Pomocy Osobom Autystycznym z Terenów Wiejskich oraz Ich Rodzinom. Zespół autorski: Beata Blok, Zofia Brzeska, Małgorzata Marszałek, Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym w Gdańsku, 2013.