Kontrakty dla dzieci i rodziców jako narzędzie do pracy z trudnymi zachowaniami
Wielu rodziców zastanawia się jak sobie poradzić z trudnymi zachowaniami swojego dziecka, szukając przy tym odpowiednich metod i narzędzi do rozwiązania swoich rodzinnych trudności. Jednym z narzędzi wychowawczych przydatnych w dążeniu do zmiany niepożądanych zachowań u dzieci jest kontrakt rodzinny, zwany inaczej kontraktem behawioralnym. Zawieranie kontraktów jest efektywną, a przy tym prostą metodą, która może pomóc rodzinom w rozwiązaniu ich problemów a przede wszystkim może wzmocnić relację pomiędzy rodzicami a ich dziećmi.
Kontrakt jak podają definicje jest pisemnym porozumieniem pomiędzy rodzicem i dzieckiem. Najważniejsze elementy, które powinien zawierać kontrakt to:
- Określenie problemu – powinien być on opisany bardzo konkretnie i dotyczyć zachowania, które możemy opisać i zmierzyć.
- Wynegocjowane warunki – na co zgadzają się rodzice i na co zgadzają się dzieci.
- Podpisy wszystkich stron.
Dodatkowo warto pamiętać o : - Zwołaniu narady rodzinnej w celu zaplanowania umowy.
Pierwsze spotkanie rozpoczynające prace z kontraktem jest najważniejsze, więc warto zarezerwować na nie 1-2 godziny. Jeżeli na jednym spotkaniu nie będzie możliwa realizacja wszystkich istotnych elementów kontraktu, warto zwołać naradę rodzinną ponownie. Spotkanie to może przybierać różne formy np. swobodnej wypowiedzi każdego z członków rodziny lub spisania na kartkach swoich problemów, trudności oraz pomysłów na sposoby ich rozwiązania. Warto być bardzo konkretnym w swoich słownych lub pisemnych wypowiedziach, zwracając przy tym uwagę na to co dana osoba robi lub nie robi, a nie na tym jaka ta osoba jest (np. zamiast mówić „Marysia jest leniwa” można spróbować sformułować to w ten sposób „Marysia rzuca kurtkę na podłogę po przyjściu ze szkoły”). Dodatkowo do wspólnej dyskusji można wykorzystać listy, na których każdy z członków rodziny spisze rzeczy, które mógłby zrobić aby pomóc swojej rodzinie a następnie każda z osób do tej listy będzie mogła dopisać swoje pomysły. Przydatną do wspólnej dyskusji o kontrakcie będzie również lista dotycząca ulubionych aktywności każdego z członków rodziny.
Uwaga! W przypadku dzieci małych i/lub słabo piszących/czytających warto z nimi omówić powyższe listy i zapisać w ich imieniu odpowiednie aktywności i nagrody adekwatne do ich potrzeb i możliwości. Warto również w przypadku spisywania kontraktu z młodszymi dziećmi, zamienić go w formę obrazkową (np. zdjęcia, wycinki z gazet czy rysunki).
Przykładowe zadania do umów rodzinnych:
• Odrabianie pracy domowej,
• Ścielenie łóżka,
• Podlewanie roślin w ogrodzie,
• Opiekowanie się młodszym rodzeństwem,
• Zmywanie naczyń,
• Bycie punktualnym na obiad, rano do samochodu przed szkołą/przedszkolem.
Przykłady nagród do umów rodzinnych:
• Nowe ubrania,
• Urządzenie imprezy,
• Smakołyki,
• Bilety na koncert,
• Dodatkowy czas wolny/ czas spędzony z rodzicem,
• Oglądanie telewizji,
• Wycieczka do zoo, muzeum, parku. - Wyborze zadań do realizacji.
Na tym etapie ważne jest aby wspólnie określić najważniejsze zadania do realizacji. Warto zwrócić uwagę na to czy dana osoba jest w stanie wykonać daną rzecz i czy jej realizacja faktycznie wpłynie pozytywnie na funkcjonowanie całej rodziny. Gdy już wszystkie osoby będą miały wybrane zadania, istotne jest aby każda z czynności była szczegółowo opisana. Opis ten powinien być dokładny i zawierać informacje w jaki sposób powinno się wykonywać dane zadanie oraz co ma być zrobione (np. Przygotowanie się do pójścia spać: 1. Ręce i buzia umyte; 2. Umyte zęby; 3. Włożona pidżama; 4. Ubrania odwieszone do szafy; 5.Ubrania odłożone do prania). Gdy tylko zadania zostaną szczegółowo rozpisane, warto doprecyzować wspólnie terminy realizacji przydzielonych zadań oraz ich częstotliwość. Podczas ustalania harmonogramu poszczególnych działań, istotne jest aby od razu ustalić wyjątki od realizacji powierzonych obowiązków (bez utraty ustalonych przywilejów). - Wyborze nagród.
Przy wyborze nagrody kluczowe jest to aby ustalona forma nagrody była sprawiedliwa dla wszystkich. Powinna być ona również na tyle istotna aby konkretny członek rodziny miał motywację do jej zdobycia, ale nie powinna ona być też zbyt duża (np. pięć minut oglądania telewizji w nagrodę za codzienne i sumienne odrabianie prac domowych może być odbierana jako nagroda niesprawiedliwa jak również pójście do kina za każde jednorazowe wyrzucenie śmieci). Wszystkie osoby podpisujące kontrakt muszą się zgodzić, że nagroda jest sprawiedliwa. Tak samo jak szczegółowo opisywane powinny być wyznaczone zadania do realizacji to również formy nagrody za włożony wysiłek, warto żeby były konkretnie rozpisane, szczególnie jeżeli chodzi o kwestie wymiaru nagrody oraz terminu jej realizacji. - Napisaniu kontraktu.
Wpisujemy w kontrakcie odpowiedzi na następujące pytania: kto? co? kiedy? jak?, czyli określamy wykonawcę czynności (dziecko) i nagradzające (rodzice), zadanie, czas wykonania zadania i sposób (konkretne czynności i nagrody). Na koniec obie strony podpisują kontrakt aby zobowiązać się do jego przestrzegania. Bardzo ważne jest aby spisany kontrakt, został umieszczony w widocznym miejscu, przypominając o wyznaczonych zadaniach do realizacji. Jeśli jednak zawarta umowa nie będzie powieszona, istotne jest aby była ona umieszona w bezpiecznym miejscu, ale w takim w którym łatwo będzie do niej zajrzeć w dowolnym momencie.
Uwaga! W większości przypadków, dzieci są chętne do podpisywania umów Jednak może zdarzyć się tak, że dzieci będą odmawiać współpracy przy tworzeniu kontraktów. Może to wynikać z negatywnych doświadczeń w kontaktach z rodzicami i/ lub niezrozumieniu zasad wprowadzenia tej metody w życie. Ważne jest aby nie zmuszać dziecka do wdrażania kontraktu, ponieważ jest to sprzeczne z ideą tej metody. W związku z tym w przypadku dzieci, które nie chcą podpisać umowy warto spróbować kilku rozwiązań tj. modelowanie (nawiązanie umowy z innym członkiem rodziny/znajomym w celu zaprezentowania sposobu działania tej metody), kontrakty pomiędzy rodzicami (dziecko ma prawo brać udział w tworzeniu umowy dla rodzica, wspólnie wyznaczając mu zadanie do wykonania oraz formę nagrody) czy umowa z samym sobą (zawarcie kontraktu dziecka z samym sobą , mającym na celu pokazanie mu w jaki sposób może monitorować zarówno wykonanie zadania jak i przyznanie nagrody). - Trzymaniu się kontraktu.
Zasady efektywnych umów:
- Umowa musi być spisana (lepiej nie ufać swojej pamięci).
- Umowa musi być dokładnie określona (kto? co? kiedy? jak?)
- Umowa powinna być pozytywna (umowa musi określać, że wykonanie danego zadania wiążę się z otrzymaniem nagrody. Nie powinniśmy odwoływać się do gróźb. Wystarczy, że utrzymane będą spisane wspólnie ustalenia. Gdy zadanie zostanie wykonane, dana osoba otrzyma nagrodę).
- Kontrakt musi być sprawiedliwy.
- Nagroda powinna być natychmiastowa.
- Umowa musi być realna (nie powinno się umawiać na nagrody , których nikt nie będzie w stanie spełnić. To samo dotyczy przedzielonych zadań, które powinny być adekwatne do wieku i umiejętności poszczególnych członków rodziny).
- Powinno się zmienić umowę, kiedy zostanie zauważona taka konieczność (jeśli kontrakt nie działa, warto go zmodyfikować, upewniając się przy tym czy każda ze stron zgadza się na wprowadzone zmiany).
Beata Rogalska – psycholog PPP w Chełmnie
Opracowywano na podstawie książki „Umówmy się! Książka o kontraktach dla dzieci i ich rodziców” autorstwa Jill C.Dardig William L. Heward oraz „Sposób na trudne dziecko. Przyjazna terapia behawioralna” autorstwa Artura Kołakowskiego i Agnieszki Pisuli.